۲- در بند ب ماده ۵۲۴ ق.آ.د.م به وسیله نقلیه متناسب با شأن محکوم علیه اشاره کرده که این مورد در ماده ۶۵ قانون ا.ا.م . دیده نمی شود .

 

بعضی فقها همچون آیت ا.. فاضل لنکرانی ماشین را در صورتی که مطابق شان او باشد و بدون آن به عسرو حرج بیفتد را جزء مستثنیات دین محسوب داشته اند^[۱۱۵].

 

البته در بین فقها این عقیده هم وجود دارد که اتومبیل را نمی توان از مستثنیات دین محسوب کرد^[۱۱۶].

 

۳- در بند یک ماده ۶۵ ق.ا.ا.م از سه لفظ «لباس » «اشیاء» و «اسباب» «استفاده شده که این الفاظ در بند ج ماده ۵۲۴ ق.آ.د.م به صورت اثاثیه مورد نیاز آمده که میتوان گفت اثاثیه مترداف اثاثیه می‌باشد . اثاث معنای عامی است که هر سه عنوان در ماده ۶۵ را نیز شامل می شود . و مطابق بند «ج ماده ۵۲۴ ق.آ.د.م .اثاثیه جزء مستثنیات دین می‌باشد که شامل این ۲ مورد باشد ۱- مورد نیاز زندگی باشد ۲- برای رفع حوائج ضروری محکوم علیه و خانواده او ضرورت داشته باشد .^[۱۱۷]

 

۴- در بند «۲» ماده ۶۵ ق .ا.ا.م در خصوص آذوقه مهلت یک ماهه را ذکر نموده درحالی که در بند «د» ماده ۵۲۴ ق.اود.م این مهلت را عرفی دانسته است . عرف نیز ضابطه واحدی درتمام کشورها ندارد کما اینکه ممکن است در منطقه ای عرف ذخیره آذوقه یک سال باشد و در جای دیگر عرف ذخیره آذوقه یک ماه و .. باشد . در این خصوص باید مامور اجراء به عرف منطقه نگاه بی اندازد^[۱۱۸].

 

مبحث دوم :برخی قوانین خاص

 

در خصوص مستثنیات دین قوانین پراکنده دیگری وجود دارد که در آن به مستثنیات دین اشاره شده که در ذیل به آن ها می پردازیم .

 

الف :ماده ۴۴۴ قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱

 

۱- البسه و اثاثیه و اسبابی که برای حوائج ضروری تاجر ورشکسته و خانواده او لازم است ؛

 

۲- اشیائی که برای به کارانداختن سرمایه تاجر ورشکسته و استفاده از آن لازم است ؛

 

ب- ماده ۲۱ قانون اداره تصفیه امور و رشکستگی مصوب ۱۳۱۸

 

برابر قانون مذکور نفقه عادلانه ورشکسته و افراد واجب النفقه در اختیار وی قرار داده می شود . اما در این ماده مسکن را به عنوان مستثنیات دین نیاورد و فقط به مدیون اجازه داده از منافع منزل مسکونی استفاده نماید .

 

ج- ماده ۵۵ قانون تعزیرات حکومتی مصوب ۱۳۶۷

 

در این ماده وسایل تامین حداقل معشیت متعارف به عنوان بخشی از مستثنیات دین تلقی شده است ؛

 

د- ماده ۴۴ قانون کار مصوب ۱۳۶۹ .

 

در ماده مذکور امده چنانچه کارگر به کارفرمای خود مدیون باشد که در قبال این دیون وی ، تنها می توان مازاد بر حداقل مزد را به موجب حکم دادگاه برداشت نمود . و در هر حال این مبلغ نبایداز یک چهارم کارمزد کارگر بیشتر باشد .

 

تبصره – نفقه و کسوه ی افراد واجب النفقه ،کارگر از قاعده ی فوق مستثنی و تابع مقررات قانونی مدنی می‌باشد .

 

و- قانون نحوه پرداخت محکوم به دولت وعدم تدمین و توقیف اموال دولتی مصوب ۱۳۶۵

 

ماده واحد«…اجرای دادگستری و اداران ثبت اسناد و املاک وسایر مراجع قانونی دیگر مجاز به توقیف اموال منقول و غیر منقول وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی که اعتبار و بودجه لازم را جهت پرداخت محکوم به ندارند تا تصویب و ابلاغ بودجه یکسال و نیم بعد از سال صدور حکم نخواهد بود …» .

 

ی- قانون راجع به منع توقیف اموال منقول و غیر منقول متعلق به شهرداری ها مصوب ۱۳۶۱

 

ماده واحده«….وجوه اموال منقول و غیر منقول متعلق به شهرداری اعم از اینکه در بانک‌ها و یا در تصرف شهرداری و یا نزد اشخاص ثالث و به صورت ضمانت نامه به نام شهرداری باشد. قبل از صدور حکم قطعی قابل تأمین و توثیف و برداشت نمی باشد…..»

 

ط- ماده ۹۶ قانون اجرای احکام مصوب ۱۳۵۶

 

از حقوق و مزایای کارکنان سازمان‌ها و مؤسسات دولتی یا وابسته به دلت و شرکت‌های دولتی ‌و شهرداری ها و بانک ها و بنگاه های خصوصی و نظایر آن در صورتی که دارای زن یا فرزند باشند ریع والا ثلث توقیف می شود .

 

تبصره ۱- توقیف و کسر یک چهارم و حقوق بازنشستگی یا وظیفه افراد موضوع این ماده جایز است شروط به اینکه دین مربوط به شخص بازنشسته و یا وظیفه بگیر باشد .

 

ه- ماده ۸۹ آیین نامه اجرای اسناد رسمی لازم الاجرا

 

در این ماده بازداشت هزینه مسافرت مأمورین دولت و حقوق و مزایای نظامیان که در جنگ هستند را ممنوع اعلام ‌کرده‌است .

 

نظرات فقهی در خصوص برخی لوازم به عنوان مستثنیات دین در موارد تردید

 

« آیت ا.. مکارم شیرازی :در صورتی که ماشین یا اشیاء مورد بحث ، مورد نیاز باشد جزء مستثنیات دین است :

 

آیت ا…فاصل لنگرانی :ماشین اگر مطابق شأن او باشد و تلفن اگر مورد نیاز باشد به صورتی که بدون آن به عسرو حرج می افتد ازمستثنیات دین است ؛

 

آیت ا… مدنی : تلفن و ماشین سورای که لایق به شأن شخص باشد از مستثیات دین است ؛

 

آیت ا… صانعی :آنچه مورد احتیاج اوست که اگر نداشته باشد در حرج و مشثت قرار گیرد و زندگی اش خارج از زندگی حداقل متعارف می‌گردد جزء مستثنیات دین است ؛

 

آیت ا.. گرکانی :‌در مورد مستثنیات دین باید به شأن اشخاص توجه نمود که ‌در مورد افراد تفاوت می‌کند و در بعضی افراد جزء مستثنیات دین است و در بعضی دیگر خیر ؛

 

آیت ا… گلپایگانی :در صورتی که اشیاء مذکور از لوازم زندگی مدیون باشد به طوری که واقعاً بر حسب شأنی که دارد موونه او محسوب می شود از مستثنیات دین است ؛

 

آیت ا… سیستانی :به مقداری که مناسب شئون عرفی او است که نداشتن آن موجب عسر و حرج یا نقض یا ناخوشایند در جامعه می شود مستثنی است ؛

 

آیت ا… نوری همدانی :احتیاط و شأن و حداقل را باید در نظر داشت ؛

 

…آیت ا…اردبیلی :تلفن و ماشین را نمی شود از مستثنیات دین حساب نمود^[۱۱۹] ».

 

مبحث سوم : ملاک در مستثنیات دین

 

در اولین قانون مدون ، ملاک مستثنیات دین ، ایفای حوائج ضروری مدیون و خانواده ی او ذکر شده است^[۱۲۰]. و سپس در آیین نامه ی اجرای اسناد رسمی لازم الاجرا و طرز رسیدگی به شکایت از عملیات اجرایی، قید اسباب و آلات زراعی وحرفه ای وصنعتی برای معیشت ضروری ، به مفاد فوق اضافه شده است^[۱۲۱].

 

اما در قانون اجرای احکام مدنی^[۱۲۲] بین مدیون معیل و غیر معیل فرق گذاشته شده است . لذا وجه ممیزی جدیدی به ملاک در مستثنیات دین مطرح شده است که همین امر به شکل دیگری در قانون مالیات های مستقیم آمده^[۱۲۳] ، ‌و درواقع تأکیدی بر روند قبلی است ، اما با رویکرد جدیدی که دو سوم حقوق،حقوق بگیران ،و سه چهارم حقوق، بازنشستگی ‌و وظیفه است . در این قانون نیز نیاز متعارف مدیون به مسکن مطرح شده ، و در قانون تعزیرات حکومتی^[۱۲۴] نیز وسایل تأمین حداقل معیشت متعارف ، به عنوان ملاک در مستثنیات دین آمده است .

 

در قانون کار^[۱۲۵] مازاد بر حداقل مزد و تا یک چهارم از کل فرد کارگر به عنوان ملاک مستثنیات دین تقنین شده است ولی در اصلاحیه ی آئین نامه ی اجرای اسنادر سمی لازم الاجرا^[۱۲۶] مجدداً نیاز متعهد در مسکن و لباس اسباب ، اثاثیه ملاک رفع حوائج قرار داده شده است .